خبرگزاری «حوزه» علامه محمّد باقر مجلسی فرزند شیخ محمّد تقى مجلسى از علماى بزرگ اصفهان، شيخ الاسلام پايتخت صفويان و يكى از دانشمندان اسلامى دوره صفويه بود. او در زمان خويش توفيق يافت آثارى سترگ به رشته تأليف درآورد و از اين رهگذر خدمتى بزرگ به اسلام و معارف و فرهنگ اسلامى كند. از جمله اثر گرانسنگ اين عالم ربّانی، موسوعه حديثى «بحار الأنوار» است.
يكى از مواردى كه از قرون اوّليّه اسلامى و حتى مىتوان ادعا كرد، از زمان پيامبر(ص) به طور جدّى مطرح بوده ليكن بهاى لازم در تأليفات اسلامى و شيعى به آن داده نشده، موضوع اجازات است كه مى توان گفت؛ مرحوم مجلسى (ره) با وارد كردن اجازات در موسوعه بحار الأنوار آن را در گسترۀ دانش هاى اسلامى و شيعی ثبت نمود و باعث شد اهميتى در خور به اين رشته كه پيونددهنده سلسله سند احاديث به روايات و طبقات مختلف تا سرچشمه زلال ولايت و امامت است، داده شود.
از آن پس تعداد بسيارى از اجازات مفصّل كه مشهور به اجازه كبيره گشته اند و تعداد بيشترى از اجازات مختصر تأليف گردید. گر چه اجازه دادن و نوشتن آن - چنانكه اشاره شد - از زمان ائمه (ع) مرسوم بوده است.
* اجازه چيست؟
«اجازه» همان طور كه در لغت مصدر باب افعال و به معنى «روا دانستن» و «فرمودن» و نيز «امضا كردن و قبول نمودنِ» امرى است. در اصطلاحِ علما نيز به معنى روا دانستن نقل حديث و رواياتى معين است كه مُجيز آن را براى شخص مُجاز روا و صحيح مى داند و به او اجازه مى دهد كه آن احاديث و روايات را از او و از اساتيد او تا معصوم (ع) نقل كند.
* انواع اجازه
اجازات موجود دست كم شامل سه گروه مى شوند:
1. اجازه نقل حديث.
2. اجازه اجتهاد و فتوا.
3. اجازه امور حسبه و مصرف وجوه شرعى (خمس، زكات، و...).
البته می توان حکم فرمانداری و نیز فرماندهی جنگ که در زمان رسول الله(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و برهه کوتاهی از زندگی امام حسن(ع) و نیز در مواردی که فقیه جامع الشرائط باسط الید است از سوی ایشان برای کسی صادر می شد را نیز نوعی از اجازه دانست.
همچنین مى توان گفت؛ همه موارد اجازه پيش گفته از زمان رسول الله (ص) و ائمۀ معصومين (ع) به ويژه از زمان حضرت صادق(ع) مرسوم بوده و با مراجعه به احاديث و گزارش هاى تاريخى به موارد متعددى از آن بر مىخوريم. براى نمونه مى توان اجازه و امر امام صادق(ع) به ابان بن تغلب كه در مسجد بنشيند و احكام شرعى براى مردم بازگو كند را به عنوان اجازه روايت و نيز اجازه اجتهاد قلمداد كنيم. در عصر امامان پس از امام صادق (ع) و به خصوص از زمان حضرت جواد (ع) تا زمان امام عسكرى(ع) اين اجازات همۀ موارد سه گانه را در بر مى گيرد.
در زمان امام جواد و عسكريين(ع) آن بزرگواران وكلايى در حوزه نقل حديث و نيز گفتن احكام شرعى و همچنين جمع آورى وجوه شرعى داشته اند كه اندك مراجعه اى به تاریخ زندگى اين بزرگواران مى تواند ادعاى اين نوشتار را اثبات كند.
* نكاتى پيرامون إجازات كتاب شريف بحار الأنوار
یکم. گويا نخستين كسى كه به صورت مشروح و مفصل به تدوين و تأليف اجازات شیعه پرداخت و آن را به شكل كتابى در آورده و در دسترس دانش پژوهان گذاشته، عالم لبنانى جناب امير سيّد حسين كركى (م 1041 ) بوده است. اين كتاب در بردارنده اجازات و دستخط هايى از دانشمندان شيعه است. چنين گمان مى رود و از لابلاى اجازات كتاب بحار نيز دانسته مى شود كه كتاب اجازات كركى مهم ترين و برجسته ترين مصدر و منبع در گردآورى بخش اجازات كتاب علامه مجلسى است. از اين جهت همه اسلام پژوهان وامدار او هستند.
دوم. عالم شامى ديگر ابراهيم بن محمّد حرفوشى كركى خلاصه اى از كتاب امير سيّد حسين كركى همشهرى خويش را به صورت كتابى تأليف كرده است كه گويا به جهت اينكه كتاب سيّد حسين كركى در اختيار علامه مجلسى نبوده است، دسترسى ايشان به كتاب مفتى سيّد حسين كركى از طریق كتاب حرفوشى بوده است.
سوم. اجازاتى كه در كتاب بحارالأنوار و ديگر كتب اجازات نقل شده به دو قسم تقسيم مى شود:
الف: اجازه كبيره؛
ب: اجازه مختصر.
الف) اجازه كبيره، اجازه اى است كه به طور مشروح و مفصّل نوشته شده و همه راه ها و طُرق روايتىِ اجازه دهنده تا منبع اصلى (كتب اربعه) آورده شده است؛ مانند اجازه شهيد ثانى به پدر شيخ بهائى كه در موارد بسيار اجازات ديگران و كسانى كه بعداً از شهيد ثانى خواسته اند به كسى اجازه دهند با نوشتن سطورى كوتاه همان اجازه را مى آوردهاند و به مجاز بدين گونه اجازه نقل حديث مى داده اند.
ب) اجازه مختصر، اجازاتى است كه كوتاه و حداكثر در يك صفحه يا كمى بيشتر نوشته مى شده و به اجازات مفصل اِحاله مى شده است.
چهارم. مؤلف کتاب مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال در صفحات 284 و 285 کتاب خود شرح حال علی بن عبدالعالي المیسی را آورده و در آخر ترجمه این دانشمند شامی متذکر شده اند که در نسخه چاپی بحار این اجازه به شیخ حسین بن شمس الدین محمد استرابادی را به کرکی نسبت داده است که این نسبت اشتباه است، این اشتباه یا از جهت اشتباه ناسخ بوده و یا به خاطر شباهت در اسم صورت گرفته است.
پنجم. بخش اجازات بحارالأنوار اعم از اجازات ديگران و اجازات مؤلف به شاگردانش شامل حدود 107 اجازه مى شود. علاوه بر اين اجازات، فوائد بسيارى در اين رابطه و در این بخش از كتاب بحار نقل شده كه اطلاعات و آموزه هاى زيادى را در برمىگيرد و فوائد بزرگى براى جويندگان در بردارد.
منبع: کتاب شیعه، ج، 8 و 7، ص، 45-43. سيّد ابوالحسن علوى.
